Urywki z wykładu doktora Wojciecha Niżańskiego, zorganizowanego przez Psiakademię w Bytomiu, dnia 1 marca 2014 roku.
FIZJOLOGIA ROZRODU PSÓW I NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE ZABURZENIA REPRODUKCJI
Wojciech Niżański
UWAGA! Wykład był poświęcony psom generalnie, nie tylko dużym rasom, czy Szwajcarom w szczególności
Anatomia układu płciowego suki.
Jajniki - rogi macicy - trzon macicy - szyjka macicy - pochwa (pseudoszyjka-pochwa właściwa-przedsionek pochwy)
Informacje dodatkowe: pochwa może mieć od 10 do 20 cm długości, jajniki pełnią podwójną funkcję:
1. produkcja komórek jajowych
2. funkcja dokrewna - produkcja hormonów
O tej drugiej funkcji często się zapomina, beztrosko zlecając sterylizację suki. U kobiet w takich sytuacjach stosuje się terapię zastępczą, a suki muszą sobie same poradzić z tą drastyczną zmianą w ich organizmie.
DOJRZAŁOŚĆ PŁCIOWA U SUK pokrywa się z wystąpieniem pierwszej cieczki.
Pierwsza cieczka pojawia się w różnym wieku. Zwykle między 7 a 20 miesiącem. Wystąpienie pierwszej cieczki jest uwarunkowana dziedzicznie i rasowo. Ma na to również wpływ żywienie i utrzymanie. Czasem pierwsza cieczka może wystąpić nawet w wieku 24 - 25 miesięcy i jest to sytuacja NORMALNA. Nie należy prowokować pierwszej cieczki, ani kryć suki w pierwszej cieczce, za wyjątkiem kiedy pierwsza cieczka wystąpiła po 24 miesiącu życia.
AKTYWNOŚĆ płciowa psów jest podobna we wszystkich porach roku.
FAZY cyklu:
Proestrus - krwawienie i obrzęk - 3-16 dni
Oestrus - tolerancja samca - 4-12 dni
Dioestrus - faza lutealna - 60-90 dni
Anoestrus - cisza płciowa - 5-7 miesięcy
Cykl płciowy powtarza się w odstępach od 4,5 do nawet 11-12 miesięcy. Cykl krótszy niż 4,5 miesiąca jest nieprawidłowy, bo czasowo nie pozwala na prawidłowy przebieg poszczególnych faz.
Charakterystyczne cechy cyklu płciowego u suk:
1. monoestralne sezonowo
2. aktywność płciowa występuje w różnych porach roku
3. samice nie pokryte nie wznawiają od razu aktywności płciowej
4. czas trwania okresu międzyrujowego jest zróżnicowany
5. profil hormonalny jest podobny u suki ciężarnej i nieciężarnej; że ciąża lub jej brak u suki jest diagnozowana bardzo późno w porównaniu do innych gatunków. Najlepszą metodą jest USG i wykonuje się je w 25 dniu po kryciu.
6. po uwolnieniu komórek jajowych pęcherzyki nie zapadają się, jak to ma miejsce u innych gatunków, ale jego ściany grubieją
Wyściółka pochwy ma zwykle 2-3 warstwy. W fazie oestrus tych warstw narasta więcej - do ok. 10. Stanowią one ochronę przed uszkodzeniem podczas krycia.
W macicy rozrasta się sieć naczyń krwionośnych i przepływy krwi w kapilarach śluzówki macicy są na tyle utrudnione, że erytrocyty "przesiąkają" przez ściany śluzówki. W ten sposób powstaje krwawienie.
Progesteron zaczyna rosnąć u suki na 2 dni przed owulacją. Okres płodny: 5 - 20 ng/ml
W cyklu nieowulacyjnym progesteron wzrasta do ok. 2-3, a potem spada do wartości bazowej: 0,2 - 0,8
Cytologia jest wykonywana po to, żeby stwierdzić prawidłowość fazy estrogenizacji; nie da się określić terminu owulacji, ale można stwierdzić, że na krycie jest już za późno. Można też się przekonać czy zdarzyło się suce niekontrolowane krycie, bo obecność plemników w wymazie obserwuje się przez 24 h po kryciu.
Do dnia dzisiejszego nie udało się u psów wykonać in vitro. Powodem jest fakt, że komórki jajowe u psa uwalniane są z jajników po pierwszym podziale mejotycznym - niedojrzałe. Komórki jajowe dojrzewają w bardzo specyficznym środowisku jajowodów. W warunkach sztucznych nie udaje się takiego środowiska odtworzyć.
DOJRZAŁOŚĆ PŁCIOWA U PSA - następuje produkcja plemników - osiągana jest w wieku 7-9 miesiąca życia.
Spermatogeneza w tak wczesnym wieku jest zwykle nieprawidłowa.
Zbyt wczesne dopuszczanie samca do krycia może prowadzić do niepłodności na skutek uszkodzenia prącia.
Pies osiąga dojrzałość hodowlaną w wieku ok. 18 miesięcy.
Krycie 2-3 razy w miesiącu zapewnia reproduktorowi najlepszą jakość nasienia.
Wnętrostwo - brzuszne lub w kanale pachwinowym
Jest wadą genetyczną, za którą odpowiada gen somatyczny, recesywny. Nosicielem tej wady (aby się ujawniła) musi być i suka i pies. Tej wady nie da się wyeliminować z populacji, ale samce z jednostronnym wnętrostwem powinny być bezwzględnie eliminowane z populacji.
Jednoznaczne można określić czy pies jest wnętrem - nie wcześniej niż po ukończeniu 6 miesiąca życia.
Nie ma testów genetycznych na wnętrostwo.
PIES REPRODUKTOR
Wskazania do pobierania i oceny nasienia:
1. Sztuczna inseminacja
2. Konserwacja nasienia
3. Ocena reproduktora
Koniecznie co pół roku badać nasienie! Można nie zauważyć zapalenia jądra, które prowadzi do niepłodności, jeśli nie jest leczone! Morfologia nasienia polega na ocenie wyglądu plemników i ich ruchliwości - na szkiełku, po wybarwieniu. Przy wątpliwej jakości nasienia należy badanie powtórzyć za kilka dni. Reproduktorowi trzeba dać drugą i nawet trzecią szansę - Jednokrotne badanie nasienia nie jest miarodajne. Przed sztuczną inseminacją ZAWSZE należy skontrolować jakość nasienia.
Jeśli poprzednie badania są wątpliwe, trzeba wykonać bakteriologię!
Ejakulat:
I frakcja – przednasienna
II frakcja – nasienna
III frakcja – ponasienna
Pies do pobierania nasienia ma być czysty – brzuch, podbrzusze!
Ocena nasienia
Ocena wstępna:
Makroskopowa
- objętość
- barwa
- konsystencja
- zapach
- zanieczyszczenia
- osad
- pH
Mikroskopowa
- % plemników o ruchu prawidłowym
- wykluczenie aglutynacji
- żywy / martwy
Nasienie barwy brązowawej świadczy o torbielowatości prostaty.
Aglutynacja plemników świadczy o brucelozie.
Fizjologiczne właściwości nasienia psa
- całkowita liczba plemników w nasieniu pow. 200 mln.
- odsetek plemników o ruchu prawidłowym pow. 70%
- odsetek plemników morfologicznie prawidłowych pow. 70%
- odsetek plemników z wadami pierwotnymi pon. 10%
- odsetek plemników z wadami wtórnymi pon. 20%
Dodatkowe kryteria: Objętość nasienia, barwa (biała do szarobiałej), pH, badanie cytologiczne (nieliczne nabłonki, RBC, WBC i bakterie) aktwnośc fosfatazy alkalicznej.
Czynniki wpływające na jakość nasienia:
- dojrzałość płciowa
- częstotliwość pobierania
- rozmiary prostaty
- pora roku
Konserwacja nasienia w stanie płynnym
Polega na rozrzedzeniu nasienia w specjalnym płynie i schłodzeniu do temperatury lodówki +5 st. C
Nasienie przeżywa 3 – 5 dni
Po co? – transport, powtórki unasienniania, lub przy ograniczonej dostępności samca
Schłodzenie nasienia służy przedłużeniu żywotności nasienia. Takie nasienie jest zdolne do zapłodnienia przez 5 dni. (Firmy transportowe gwarantują dostawę w obrębie Europy). Nasienie schłodzone przewozi się w pojemnikach neoporowych – niewielkie styropianowe pudełko.
Konserwacja nasienia w niskich temperaturach
Zamrożenie do -196 st. C
Można przechowywać wiele lat.
Po co? Zupełna niezależność czasowa pobierania i inseminacji suki, transport transkontynentalny, banki nasienia, rezerwa genetyczna cennych samców, „zabezpieczenie” na wypadek chorób psa, wymiana międzynarodowa i międzykontynentalna.
Mrożenie nasienia jest bardzo pracochłonne i czasochłonne:
- pobranie II frakcji ejakulatu i ocena wstępna
- rozrzedzenie wstępne w temp. 33 st. C
Po 30 minutach
- rozrzedzenie wyrównawcze w 22 st. C
Po 60 minutach
- rozrzedzenie ostateczne w 5 st. C
Po 90 minutach
- mrożenie w słomkach w parach azotu -140 st. C
- ciekły azot -196 st.C
We Wrocławiu zamraża się nasienie w słomkach – to jest zalecane w Europie. Każda słomka jest opisana, nie ma możliwości pomyłki.
W Warszawie mrozi się nasienie w kulkach; łatwo pomylić próbki.
W Polsce mrożenie nasienia kosztuje ok. 500 zł, a przechowywanie ok. 30 zł/ miesięcznie.
Transport to koszt ok. 800 zł w obrębie Europy.
Przy zamawianiu nasienia mrożonego warto sprowadzić większą ilość porcji – z punktu widzenia ekonomii.
Ilość nasienia do inseminacji:
1 słomka zawiera 50 lub 100 mln. Plemników. Do inseminacji potrzeba 150 – 200 mln. Plemników ruchliwych!
W prawidłowej jakości nasienia świeżego jest 70% plemników ruchliwych, a w nasieniu mrożonym (po rozmrożeniu) prawidłowa ilość plemników ruchliwych to 50%.
Najlepiej inseminować suke nasieniem z 4 słomek po 100 mln. Plemników. Min. 3 słomki.
Bardzo ważna jest dokumentacja towarzysząca sprowadzanemu nasieniu: certyfikaty nasienia mrożonego, formularze standardowe, oświadczenie o badaniu klinicznym psa przed pobraniem nasienia (dwa normalne jądra w mosznie), oświadczenie właściciela psa o transferze nasienia, oświadczenie o ilości przesyłanego nasienia.
KRYCIE I CIĄŻA
Częstotliwość krycia u suki – zwykle co druga cieczka. Częstotliwość zależy od kondycji i okresu międzyrurowego.
U psa wskazane jest przeprowadzanie badań okresowych narządu płciowego!
Frakcje nasienia:
1. Wygląda jak mocz; przeczyszcza cewkę moczową
2. Wygląda jak mleko – najważniejsza frakcja; 2 – 3 ml - uwalniana po skleszczeniu
3. Duża ilość; ok. 250 ml – powoduje wtłoczenie nasienia w głąb dróg rodnych suki
Skleszczenie partnerów sprawia, że ejakulacja odbywa się pośrednio domacicznie. Jednocześnie następuje „zassanie” nasienia przez sukę. Proces ten przyczynia się do wykonania 70% ruchu nasienia w drogach rodnych.
OKREŚLENIE OPTYMALNEGO TERMINU UNASIENNIANIA I TECHNIKA SZTUCZNEJ INSEMINACJI
Optymalny termin krycia suki wyznaczany jest kiedy:
- planujemy transport suki do krycia
- wcześniejsze krycia były „puste”
- chcemy określić termin porodu
- planujemy pobranie nasienia od psa, celem jego konserwacji
- w przypadku braku tolerancji psa przez sukę
- w zaburzeniach cyklu płciowego
- w przypadku samca o obniżonej płodności
Sztuczną inseminację suk przeprowadza się w następujących przypadkach:
1. Przy awersji do samca
2. Suka dominująca
3. Nadpobudliwość
4. Wąskość pochwy
5. Dysproporcja wielkości
6. Rasy predysponowane
7. Na życzenie właściciela
Rodzaje inseminacji:
1. Nasieniem świeżym: dopochwowa lub domaciczna 2 lub więcej razy co 2-3 dzień
2. Nasieniem konserwowanym: domaciczna co 24 h., od 4 do 7 dnia cyklu
Przy nasieniu schłodzonym inseminacje dopochwowa jes o 10-15% mniej skuteczna niż domaciczna, a domaciczna porównywalna jest do inseminacji świeżym nasieniem. Operacyjna inseminacja domaciczna jest popularna w USA i Kanadzie, ale jest to metoda nieetyczna.
Inseminacja w Krakowie – dr Ingarden!
Skuteczność unasienniania:
- sztuczna inseminacja i konserwacja w stanie płynnym – 84%
- nasienie konserwowane w niskich temperaturach 67 – 69%
- krycie naturalne 80 -92%
Zaburzenia rozrodu suk
- przyczyny anatomiczne
- zaburzenia czynnościowe
- nabyte schorzenia
- schorzenia infekcyjne
- błędy organizacyjne
Odsetek suk szczennych po kryciu samcem stanowi 70-80%
Zaburzenia rozrodu uwarunkowane są wiekiem i rasą. Diagnostyka ginekologiczna jest czasochłonna i trudna. Dodatkowym czynnikiem jest powiązanie pomiędzy zaburzeniami rozrodu suki i psa.
Wady wrodzone nararządu płciowego – zaburzenia w różnicowaniu płci:
- ustalanie płci genetycznej
- ustalanie płci fenotypowej
- ustalanie płci gonadalnej
Około 40% pustych kryć wynika z nieumiejętnego ustalenia optymalnego terminu unasienniania, a 15-20% przypadków nie przyjmowania samca jest spowodowane nieprawidłowościami w budowie pochwy suki, np. podwójna pochwa na skutek niepełnego zrostu przewodów Mullera, obecność fragmentów błony dziewiczej, nieprawidłowy zrost przedsionka i pochwy.
Zasada: Zawsze przed sztuczną inseminacją u suk bez odruchu tolerancji należy zbadać pochwę, aby podjąć decyzję, czy sztuczna inseminacja jest zasadna.
Nasienie do mrożenia powinno być pobierane od psa, który nie przekroczył wieku 8 lat. Najlepsza jakość nasienia jest otrzymywana od psa w wieku 3 – 6 lat.
Krycie a szczenność
- korzystniejsza płodność przy kilkakrotnym dopuszczaniu
- najlepsza płodność gdy krycie następuje do 4 dnia estrus
- gorsze wyniki krycia gdy faza oestrus trwa dłużej niż 10 dni; można podejrzewać torbielowatość jajników
Liczebność miotu
- większa u dużych ras
- największe mioty uzyskujemy od suk w wieku 3 – 6 lat
- mniejsze mioty w przypadku, gdy samiec jest w starszym wieku (powyżej 8 lat)
- wielkość miotu uwarunkowana jest genetycznie i zależy zarówno od samca, jak i od samicy.
FIZJOLOGIA CIĄŻY
Ciekawostki:
W ciąży zawsze występuje anemia, bo płynów w organizmie jest wielokrotnie więcej.
Podobnie występuje leukocytoza – ilość leukocytów wzrasta 2-3 krotnie.
PATOLOGIA CIĄŻY
Samice narażone na komplikacje przebiegu ciąży:
- rasy brachycefaliczne
- rasy miniaturowe
- ciąża jednopłodowa
- pierwiastki w wieku powyżej 6 lat
- suki wcześniej roniące
- po przebytym endometritis
- po ciężkim porodzie
Przyczyny utraty miotu w trakcie ciąży:
- resorpcje (11% wczesne)
- ronienia
- rodzenie martwych szczeniąt
- brak inicjacji akcji porodowej
Rzadko występują:
- skręt ciężarnej macicy’
- przepuklina ciężarnej macicy
- ciąża pozamaciczna
Ronienia – objawy
1. Patologiczny wypływ
- krwawy ok. 35 dnia ciąży
- zielony ok. 50 dnia ciąży
- ropny – objaw zakażenia
- brązowy – objaw zakażenia
2. skurcze tłoczni brzusznej
3. wydalanie płodów
4. objawy ogólne:
- anoreksja
- wymioty
- niepokój
- gorączka
Przyczyny ronień:
1. Czynniki genetyczne: monosomia, poliploidalność, mozaicyzm
2. Predyspozycje: zmiany starzeniowe, inbred
Efektem są: resorpcje, ronienia, potworkowatość
3. Niedoczynność tarczycy u suki
4. Cukrzyca! Suki z cukrzycą powinny być sterylizowane. Nie wystarcza nie dopuszczać suki, bo nasilenie objawów cukrzycy jest wywoływane przez progesteron w każdym cyklu płciowym. W ciąży cukrzyca ma też wpływ na płody, bo zbyt wysoki poziom cukru we krwi u szczeniąt prowadzi do hiperglikemii.
5. Niedoczynność funkcji ciałek żółtych. Podaje się progesteron i podtrzymuje się ciążę
6. Zwyrodnienie endometrium
7. Czynniki środowiskowe: leki, urazy mechaniczne
8. Czynniki żywieniowe - otłuszczenie suki sprzyja resorpcji zarodków
ZABURZENIA CYKLU PŁCIOWEGO I SPOSOBY ICH TERAPII
Brak rui: - pierwotny; nigdy nie miała cieczki
- wtórny; miała wcześniej cieczki
Trzeba wykluczyć przeoczenie cieczki. Tzw. Ciche ruje nie są objawem choroby; są normalnym objawem. Zanik rui może być spowodowany wcześniejszym podawaniem środków antykoncepcyjnych. Należy unikać podawania hormonów sukom hodowlanym!
Inne przyczyny braku cieczki: - niedoczynność tarczycy; profil tarczycowy
- Glikokortykoidy
- Aplazja jajników
- wiek
- inbred, czynnik dziedziczny
- nieprawidłowe żywienie; otłuszczenie
- cysty ciałek żółtych
Indukcja rui jest często nieskuteczna; nie jest znany mechanizm pojawienia się pro estrus. Skrócenie czynności ciałka żółtego nie prowadzi bezpośrednio do pro estrus.
Cieczka indukowana lekami jest zwykle „mniej płodna” od cieczki spontanicznej
Schorzenia infekcyjne narządu płciowego
Infekcje: - specyficzne dla narządu płciowego
- infekcje wywołujące schorzenia systemowe
- drobnoustroje warunkowo chorobotwórcze
Wyniki badań bakteriologicznych nie mogą być kryterium do krycia! Pochwa nie jest sterylna i zawsze w posiewie coś wyrośnie. U suk zdrowych i z zaburzeniami płodności obserwuje się podobną florę bakteryjną pod względem ilościowym i jakościowym w pochwie.
U 95% suk zdrowych w pochwie znajdują się bakterie tlenowe: E. coli, gronkowce, paciorkowce i beztlenowe: Bacteroides, Peptostreptococcus.
Infekcje nie specyficzne – kiedy zaczyna się problem? Saprofityczna flora bakteryjna suk zdrowych w przypadkach załamania odporności na skutek choroby, porodu, ciąży, czy zaburzeń hormonalnych, może wywołać rozwój infekcji. Jeśli szyjka macicy jest otwarta, np. przy estrogenizacji, infekcja wędruje w głąb i powoduje namnażanie się bakterii np. w macicy. Infekcja prowadzi do niepłodności, bo bakterie mają toksyczny wpływ na plemniki i zygotę, a zapalenie macicy prowadzi do ropomacicza w fazie lutealnej. Ropomacicze występuje u 30% suk niekastrowanych. Wynika ze specyfiki cyklu hormonalnego. U suk w wieku 3-4-5 lat można leczyć ropomacicze farmakologicznie podając Alizynę i antybiotyk po antybiotykogramie. Po wyleczeniu koniecznie trzeba doprowadzić do ciąży, pod warunkiem, że stan suki jest dobry.
Infekcje specyficzne:
1. Brucella canis - ronienia (40-55 dzień ciąży)
- niepłodność (wczesna zamieralność)
- słabe mioty
Drogi zakażenia: - kontakt z poronionymi płodami, wypływem
- kopulacja
- zakażenie wewnątrzmaciczne
Diagnostyka - aglutynacja szkiełkowa
- aglutynacja probówkowa
- immunodyfuzja w żelu agarowym
Brucella canis jest u psa nieuleczalna!
W Ameryce wybuch bruceli miał miejsce w I połowie lat 70—tych XX wieku. Prowadzono eutanazję.
W Ameryce Płd. – Brazylia, Argentyna prowadzi się „leczenie” drogą humanitarną – kastracja, sterylizacja, ale w dalszym ciągu w Ameryce Południowej jest dużo przypadków bruceli. Sprowadzając nasienia z Ameryki Południowej bezwarunkowo należy zażądać testu na brucelozę.
Brucella canis prawie nie wywołuje objawów u człowieka. U suki pojawia się uporczywy wypływ, może powodować niepłodność; brucella abortus. U samca obserwuje się zmiany w nasieniu – koagulacja; jeśli się pojawia to trzeba zrobić test na brucelozę.
2. Herpeswirus psów typu 1
Objawy kliniczne u dorosłych: - układ oddechowy
- pochwa; obecność pęcherzyków na błonie śluzowej
Prowadzi do niepłodności, ronień, rodzenia martwych szczeniąt, lub do upadków szczeniąt. Funkcja łożysk zostaje upośledzona. Jeśli zakażenie ma miejsce we wczesnej ciąży, to następują resorpcje, lub mumifikacje. Jeśli zakażenie w środkowej ciąży, to następuje ronienie. Zakażenie w późnej ciąży powoduje przedwczesny poród, a otrzymany miot jest słaby i następują upadki noworodków.
Herpes HCPV1 jest bardzo częsty w Europie. Zwierzęta zarażają się podczas krycia naturalnego, (przy inseminacji ryzyko jest dużo niższe, ale jednak występuje), przez lizanie błon śluzowych.
Przeciwdziałanie: można szczepić suki na 2-3 tygodni przed kryciem KAŻDORAZOWO, a potem 2-3 tygodni przed porodem. Można też szczepić reproduktora przed kryciem, żeby nie zaraził się od suki.
Nabyte schorzenia narządu płciowego
1. Zapalenia pochwy: urazy, zwężenia, ciała obce.
Młodzieńcze zapalnie pochwy – od 8 tyg. Życia pojawia się kremowy wypływ z pochwy. Badanie bakteriologiczne często bywa ujemne, a zmiany cytologiczne typowe dla zapalenia. Młodzieńcze zapalenie pochwy bierze się z burzy hormonalnej. Może mu towarzyszyć nietrzymanie moczu. Ustępuje podczas pierwszej cieczki.
2. Polipy pochwy i sromu występują zwykle u starszych 8 – 10 letnich suk. Powoduje je zwykle fibropapilloma
3. TVT – zakaźny guz weneryczny; zdarza się u nas coraz rzadziej; przenosi się drogą płciową
4. Ropomacicze
Propozycje krótkich pytań można zadawać na fb lub mailowo: m.ingarden@therios.eu Zapraszam do zabawy, bądźcie współautorami naszego szkolenia 
